Şanlıurfa - Göbeklitepe - Harran - Halfeti

Mezopotamya’nın yakışıklısı Fırat ve güzeller güzeli Dicle. Her ikisi de Anadolu’dan alır kaynağını ve güneş bu toprakların bağrını cayır cayır yakarken onlar gürül gürül ve kıvrım kıvrım akar, Basra Körfezi’ne dökülmeden kavuşacakları anın heyecanıyla bereketi getirirler ovalara.

Güneydoğu’ya ayak bastığınız an artık kadim topraklardasınız. Dünyanın en eski yerleşimlerinin olduğu, en eski çağlardan günümüze kesintisiz bir şölen misali gelip, Anadolu’nun kaderini belirleyen tüm uygarlıklara ev sahipliği yapmış olan ve insanoğlunun kesintisiz yaşadığı kadim topraklarda.

Şanlıurfa, Güneydoğu’nun gizemli ve güzel şehirlerinden biridir. Herkes Şanlıurfa’yı meşhur Balıklıgöl ile tanır. Urfa kalesinin ayaklarının dibindeki bu göl, inanışa göre Hazreti İbrahim’in ateşe atıldığında düştüğü yer olarak kabul edilir. (Her ne kadar tarihi gerçekler Hazreti İbrahim ile Kral Nemrut’un aynı dönemde yaşamadığına işaret etse de, anlatılan efsane yine de son derece çekicidir.) Urfa Kalesi Hazreti İbrahim’in ateşe atıldığı, bugünkü Balıklıgöl ateşin yandığı ve kaleden atıldığı yer, Hazreti İbrahim Makamı olarak adlandırılan ve Halil-ül Rahman Camii’nin batısına bitişik, tek kubbe ile örtülü mekân da ateşe düştüğü yer olarak kabul edilir.

Halil-ül Rahman Camii’nin yerinde Bizans döneminde 6. yüzyılda yapılmış bir kilise olduğunu söylüyor kaynaklar. Zaten çan kulesi hâlâ çok bariz bir şekilde görülüyor.

Balıklıgöl’ün suyu Hazreti İbrahim düştüğünde suya dönüşen ateş, Balıklıgöl’deki balıklar da ateşi yakmak için toplanan ve yığılan odunlar olarak kabul görürler.

Aynalı sazan denen bu balık türünün bir tarafı gerçekten de yanık gibidir. Şanlıurfa’da kutsal kabul edilirler. Balıklıgöl’deki bu balıklar özel bir yemle besleniyorlar. Onları beslemek ve fotoğraf çekmek isterseniz mutlaka gölün kenarında satılan bu yemlerden vermeniz gerek. Balıklara yem vermek büyük keyif, ancak yalnızca Balıklıgöl’dekilere değil, kanallardakilere ve Ayn Zeliha gölündekilere de verin. Zeliha rivayete göre Kral Nemrut’un kızıdır ve Hazreti İbrahim’e aşık olan ya da onun inancını kabul eden Zeliha, İbrahim’in ateşe atıldığını görünce o da arkasından atlar ve onun düştüğü yerde de bir göl oluşur.  Bu göle Ayn Zeliha denir.

Yine rivayete göre Hazreti İbrahim’i kalenin olduğu yükseklikten bir mancınıkla atarlar. Halk arasında kaledeki iki sütunun bu mancınıklar olduğu iddia edilse de, o sütunlar Edessa Krallığı döneminden kalmadır, Kral Aftuha tarafından karısı kraliçe Şalmeth için yapılmıştır ve üzerindeki yazıtta da bu belirtilmiştir.

Her ne kadar din bilimciler kabul etmese de, Hazreti İbrahim’in burada doğduğuna, onun Nemrut’la mücadelesinin ve ateşe atılma olayının burada gerçekleştiğine inanılır. Lut Peygamber amcası İbrahim’in ateşe atılışını görmüş ve buradan Sodom’a gitmiştir, İbrahim’in torunu ve İsrailoğulları’nın atası Yakup Peygamber, Harran’da evlenmiştir. Eyüp Peygamber mağarada hastalık çekip ölür, Elyasa Peygamber Eyüp Nebi köyüne kadar gelir. Şuayb Peygamber Şuayb şehrinde yaşamıştır, Musa Peygamber Şuayb Peygamber ile Soğmatar’da buluşur. İsa Peygamber, Urfa Kralı Abgar’a mektup yollar, Urfa Hazreti İsa tarafından kutsanmıştır. İşte tüm bu hikâyeler de Şanlıurfa’yı “Peygamberler Şehri” yapar haliyle.

Aslında bulunduğu yer açısından da çok şanslıdır Urfa. Anadolu ve Mezopotamya’nın kesiştiği noktada, “Bereketli Hilâl” diye adlandırılan bölgededir. Bu da onun tarih boyunca kesintisiz iskân edilmiş olmasına ve her iki kültür arasında köprü vazifesi görmesine sebebiyet vermiş ve çok önemli bir kavşak konumuna getirmiştir.

Urfa’nın Haleplibahçe Mahallesi’nde, yani hemen Balıklıgöl’ün yanında 60.000 m2’lik alanda Arkeoloji Müzesi, Arkeopark ve Edessa Mozaik Müzesi’nden oluşan, Türkiye’nin en büyük müze kompleksi gurur veriyor. Özellikle de Paleolitik çağdan başlayıp günümüze kadar gelen labirent yapısıyla, içindeki sayısız eser ve sunumla müthiş bir müzemiz var artık. Ciddi bir zaman ayırmak gerekiyor.

Şanlıurfa Müzesi’nde bilinen en eski insan heykeli ile karşılaşıp soluksuz kalmaya hazır olun. Yol inşaatı sırasında Urfa’nın merkezinde çıkan ve M.Ö. 9500’lere tarihlenen bu heykelin neden ağzı yok, gözlerindeki obsidyenler nereden gelmiş gibi sorularınıza cevap arayarak ve ören yerinde içine girmenizin mümkün olmadığı D Tapınağı'nda dolaşarak Göbeklitepe geziniz için de bir ön hazırlık yapmış olacaksınız.

Antik çağda bir süre Edessa’dır Urfa’nın adı. Müzenin tam karşısında doğal kayalara oyularak oluşturulmuş mezarlar vardır. Bu mezarlarda da Krallık Dönemi Edessa mozaikleri ele geçmiştir. Her ne kadar Edessa’nın mezarlık alanları evlerin altında kalmış da olsa bazı yerlerde bu mezarlara ait örnekler görülebilir. Şimdilerde kentsel dönüşüm çalışmaları sebebiyle ciddi sayıda mezar ortaya çıktı. Aslında şehrin mezarlık alanı 1950’li yıllarda talan edilmiştir ne yazık ki. Mozaiklerin az kalan örneklerini müzede görmek mümkün.

Hazreti İbrahim’in doğduğu varsayılan mağara da inanç turizmi açısından önemini günümüzde sürdüren bir yer. Kalenin eteklerindeki bu mağarayı ziyaret edebilir, civarın bu gibi mağaralarla dolu olduğunu düşünüp şehrin binlerce yıllık tarihini belki hayal edebilirsiniz.

Güneydoğu’nun çarşı ve pazarları çok renklidir. Yüzyıllar boyu en önemli yolların birleştiği kavşakta olan Urfa, her zaman çok büyük bir ticaret kenti olmuştur. Çarşıları da zaman içinde bugünkü şeklini almış ve kervan yollarının en özel çarşılarından birine ev sahipliği yapmıştır. Günümüzde de hâlâ en renkli çarşılar Urfa çarşılarıdır.

Urfa çarşılarının hanları da bir başka renklidir, ilginçtir. Arayıp bulmak ve bulunca da içine girip bakmak gerekir. En ilginci ve en güzeli hiç şüphesiz Gümrük Han’dır. 16. yüzyılda yapılmış olan bu handa bir mırra ya da çay içmeden olmaz. Çarşının renkli labirentinde kaybolmanın keyfini çıkartıp dolaşın gönlünüzün istediği kadar. Bedestendeki renk renk kumaşlardan, bakırcılara, kuyumculara, terzilere bol bol fotoğraf çekebileceğiniz ilginç görüntüler çıkacak karşınıza.

Urfa’nın olmazsa olmazı tabii ki sıra geceleri. Eski bir gelenek olan bu sıra geceleri pek turistik bir hal alsa da, yine de çok ilginç. Aslında esnafın eski Ahilik geleneğinden gelen hoş bir kültür mirasıdır sıra gecesi. Her hafta birinin evinde yapılan bir nevi yardımlaşma, dayanışma gibi bakabilirsiniz bu olaya. Kazancı Bedih ile meşhur olan bu gelenek turizmden ciddi anlamda payını alıyor. Mutlaka yaşanması gereken bir olay. Urfa sanatçılarının, türkülerinin, yemeklerinin ve tabii çiğ köftenin konuğu olacaksınız böyle bir gecede.

Harran bambaşka bir dünya. Şehri çevreleyen 4 kilometrelik surları, Halep Kapısı, uzakta görünen Harran Höyük ve Harran Ulucamii’nin muhteşem minaresi ile karşılar sizi. Yapılan kazılardan çıkan buluntular M.Ö. 6. binlere kadar götürüyor bilgilerimizi. Müthiş bir kent. Aslında kazı çalışmaları devam etse daha eskilere gider tarihi, Anadolu’nun her yerinde olduğu gibi. Harran’ı Urfa’dan ayıran en önemli özellik, Moğol istilasından sonra kentin terk edilmiş olmasıdır. O dönemden sonra zaten önemini de yitirmiş gitmiştir. Halbuki Harran yalnızca yolların kavşağında olması nedeniyle önemli değildir. Çok eski çağlardan beri orada müthiş eğitim kurumları olması önemini yükseltir.

Bazı tarihçilere göre Harran Üniversitesi dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilse de, Süryani kaynaklarına göre bu Urfa Akademisidir. Urfa Akademisi 2. yüzyılda kurulmuş ve 5. yüzyılın sonlarına kadar faaliyet göstermiştir.

Emeviler döneminde II. Mervan’ın şehri ihya etmesiyle en şaşaalı devirlerinden birini yaşar Harran. Harran Üniversitesi önemli bir merkezdir. Harran höyüğün alt kısmında yerinde eskiden bir kilise bulunan ve yine II. Mervan döneminde yaptırılmış olan, kalıntıları bile nefes kesici güzellikte olan  Harran Ulucamii vardır. Özellikle de minaresinden geriye kalanlar çok etkileyicidir.

Bir de daha eskilere gittiğimizde Harran’da bir Sin Tapınağı olduğu bilgisiyle karşılaşırız. Ay Tanrısı Sin’e adanan bu tapınakta Sin ve Güneş Tanrısı Şamas şahit tutularak, Hitit Kralı Şuppiluliuma ile Mitanni Kralı Mativaza arasında bir anlaşma imzalanmıştır. Bu tapınağın yeri hiç bulunamamıştır. Kimine göre Ulucami’nin olduğu yerde, kimine göre de surların hemen yanında bulunan ve tarihi Hitit’lere kadar geri giden İç Kale’nin altındadır.

Harran’ın bir başka özelliği de bindirme tekniğiyle yapılmış külâh biçimindeki konik kubbeli evlerdir. Bu evlerin çoğu 150-200 senelik olup hepsi koruma altındadırlar. Bu evlerin iki tanesi günümüzde turistik amaçla ziyaret edilebiliyor. Burada yemek yemek, çay içmek ve manzarayı seyretmek büyük bir keyif.

Urfa’nın merkezine 15 km uzaklıkta dünyanın en çok ilgi çeken kazı alanı var: Göbeklitepe. 90’lardan bu yana Alman Arkeoloji Enstitüsü, geçtiğimiz zaman diliminde ne yazık ki genç yaşında ve en verimli döneminde kaybettiğimiz Prof. Dr. Klaus Schmidt başkanlığında kazılıyordu burası.

Gerçi Göbeklitepe'nin keşfi çok daha eskilere dayanır ama kazılması günümüze kalmış. İyi ki de öyle olmuş, o dönemin teknolojileri ve bilgileri bu tarzdaki Neolitik kazıları için oldukça yetersiz kalacaktı ve belki de bugün ulaştığımız bilgilere ulaşamayacaktık.

Göbeklitepe ziyaretinizin ardından evreni, dünyayı ve hayatı sorgulamaya hazır olun!

GöbekliTepe’de yapılan kazılarda tapınak oldukları düşünülen, T biçimli dikilitaşlarla döşenmiş yapılar ortaya çıktı. Bu bugüne kadar görülmemiş bir mimari stili idi ve arkeoloji dünyasını çok heyecanlandırdı. Şematize edilmiş insan biçimli ve üzerleri değişik figürlerle bezeli, ilginç ayrıntılara sahip dikilitaşlarla dolu bu yapılar, belli süre sonra içleri bilinçli olarak toprakla doldurularak kapatılmış ve yenileri inşa edilmiş.

Bu yapıların karşısında soluğunuz kesiliyor. Nasıl bir iş gücü, nasıl bir gayretle yapılmış olduklarını kavramak oldukça zor. Bu taşların hepsinin metalin ve yazının olmadığı bir dönemin, yontma taş teknolojisi ile yapılmış taşlar olduğu hatırlanınca karşılarında nefes almakta bile zorlanıyor insan.

Göbeklitepe, arkeoloji dünyasında bir yandan kavramsal tartışmalara yol açarken bir yandan da bugüne kadar bilinenleri yeniden değerlendirmemize neden olmuştur. Örneğin önceleri tarımın yerleşik düzene geçişte, kentlerin ortaya çıkışında, yani uygarlığın temelinde başrol oynadığı düşünülürken, Göbeklitepe’nin keşfi ile birlikte temel itici gücün kutsal alanlar olabileceği fikri önem kazanmaya başladı.

Büyük ihtimalle uygarlığımızın temelinde tapınaklar vardı, önce kutsal alanlar ve sonra kentler kuruldu. Belki de yılın belli dönemlerinde avcı toplayıcı topluluklar burada bir araya gelerek dini ritüeller gerçekleştiriyorlardı.

Göbeklitepe’de daha kazılmamış 20’ye yakın bu tarz yapı toprak altında. Bölgede ve çevrede değişik pek çok yerleşim yerinde benzer sembolik ögeler bulunması da, geniş bir coğrafyada paylaşılan bir inanç sisteminin varlığı olabilir.

Şanlıurfa’nın Fırat Nehri kıyısındaki ilçesi Birecik’te mutlaka “Birecik Kelaynak Üretim Çiftliği”ni ziyaret edin. Nesilleri tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan kelaynak kuşlarını görün, kelaynaklar ve yörenin diğer hayvanları hakkında bilgi alın. Üretim çiftliğinden ayrıldıktan sonra, doğaya karşı daha duyarlı olmak adına neler yapabileceğinizi planlıyor olacaksınız.

Zamanınız varsa Şanlıurfa’nın bir diğer ilçesi Halfeti’yi de mutlaka görmelisiniz.

Türkiye’deki dokuz slow cityden (yavaş şehir) biri olan ve siyah gülleri ile bilinen Halfeti ne yazık ki, Birecik Barajı’nın suları altında kalan bir yer aslında.

Fırat Nehri’nin üzerindeki barajlar meselesi tartışma götürür. Urfa’da olduğunuz müddet zarfında her yerde karşılaştığınız sulama kanalları, Türkiye’de elektriği stabilize etmek ve GAP bölgesini sulamak amacıyla düşünülmüş bir baraj olan Atatürk Barajı’na aittir. Hâlâ tamamlanmamış olan bu projenin ilk yıllarında yapılan yanlış sulama nedeniyle tuzlanan topraklar, göç vermek zorunda kalan Urfa, iklim değişikliklerinin ve rutubetin oluşması nedeniyle zarar gören ağaçlar, büyükbaş hayvanlarda baş gösteren ve literatürde bile olmayan hastalıklar ve özellikle de bu barajın yapım aşamasında pek çok önemli eski yerleşimin sular altında kalması, kurtarma kazıları için tanınan sürelerin yetersizliği gibi faktörler bu projeleri masaya yatırma gereğini doğuruyor. Özellikle de Nevali Çori gibi Neolitik yerleşimlerin suyun altında kalması, bugün insanlık tarihine ışık tutacak çok önemli bilgilerin yok olmasına neden olmuştur.

Halfeti’de yapılan araştırmalar oranın da binlerce yıllık tarihe sahip olduğunu gösterir. Birecik Barajı nedeniyle sular altında kalmadan önce bağlık bahçelik ve çok güzel bir yerdi. Halfeti 20. yüzyıl başında Antep, Birecik ve Urfa’ya odun, kömür ihraç edermiş.

Bugün Halfeti’ye geldiğinizde Slow City tabelası sizleri karşılıyor ve orada durup yemyeşil bir suya tepelerden şöyle bir bakınca, eski halini bilmiyorsanız aslında oldukça güzel bir manzarayla karşılaşıyorsunuz.

Suyun kenarındaki dubalar üstüne kurulmuş restoranlarda yemek yemek ve mutlaka bir tekne turu yapmak buranın olmazsa olmazıdır. Vaktiniz varsa Halfeti’de biraz yürüyüp, günümüze kadar gelebilmiş olan güzel evlere, sokaklara bir göz atmak keyifli olabilir.

Tekne sizi sular altında kalmış  ve minaresi gözüken Savaşan Köyü’ne götürürken yolda Rumkale’yi de görüyorsunuz Merzimen Çayı’nın Fırat Nehri’ne döküldüğü dik kayalıklar üzerinde. Stratejik konumu nedeniyle Asur Kralı III. Salmanassar’ın zaptettiği “Şitamrat” burası olsa gerek.

Rumkale’nin önünden geçerken hayallere dalacak ve 1838 yılında burayı ziyaret eden general Moltke’nin “kayalığın nerede bittiğini, insan eserinin nerede başladığını söyleyebilmek çok zor” sözlerine hak vereceksiniz.

Böyle bir gezinin sonunda evreni, dünyayı ve hayatı sorguluyor olacaksınız ve bu gezi hayatınızın en güzel anılarından biri olarak kalacak aklınızda.

(2014 yılında yazmış olduğum bir yazımın 2016'da güncellenmiş halidir.)